 |
| No Museo do Pobo Galego en 1998 |
Esta ano
está dedicado a Don Antonio Fraguas Fraguas, nado en Loureiro de Cotobade o 28 de
decembro de 1905.
Na páxina web da Real
Academia galega consta a súa biografía:
“O neno criouse en Loureiro
igual que os demais: comendo basicamente broa e caldo, enredando nos camiños,
agachándose entre o millo, pasando o tempo do mesmo xeito que conta en 1944 no
artigo sobre os xogos en Loureiro de Cotobade… A única diferenza era que de
cando en vez nai e fillo ían visitar a familia de Armeses, onde botaban varios
días, do que sempre se lembrou con saudade, falando dos avós (faleceron en 1909
e 1913), dos tíos e dos curmáns, do tempo que o carromato tardaba en chegar e
das paradas que facía no camiño… En 1931, como proba do cariño que sentía por
esta terra, dedicoulle un dos primeiros artigos, "Do folk-lore de Armeses
– Listanco" (Nós, núm. 96), e ao ano seguinte tomou parte nun mitin do
Partido Galeguista en Maside, con Otero Pedrayo, Castelao, Víctor Casas e Leuter
González.
O proxenitor regresa de
América e o mesmo día que casa coa nai tamén o recoñece por fillo, o 7 de
agosto de 1912, e en adiante apelidarase Fraguas Fraguas. Aprende as primeiras
letras na casa, logo vai á escola pública, durante algún tempo á particular que
imparte o párroco, e de novo á publica, ata que o pai decide volver para
Brasil, agora con toda a familia. Pero o fado quixo que, como aínda faltaban
varios meses para embarcar, acordasen mandalo durante este tempo ás clases
particulares dun mestre na aldea de Famelga, na lindeira parroquia de
Augasantas. O escolante, que coñecía a valía do neno para estudar, cando
quedaban poucos días para rematar, falou co pai para dicirlle que era unha
mágoa que antes de marchar non lle desen "unha carreiriña". El non
estaba moi de acordo, pero triunfou o que dixo a nai, e días despois, o 14 de
abril de 1919, Antonio solicita facer o ingreso no Instituto de Pontevedra.
No mesmo centro estuda todo o bacharelato, ata segundo curso por
libre e en adiante como alumno oficial, que remata en 1924. Estes anos son
decisivos na súa vida: entre outros, ten como profesores a Castelao, Losada
Diéguez e Sobrino Buhigas, e como amigos a Sebastián González García-Paz e a
Luis Brey Bouza; funda con varios compañeiros a Sociedade da Lingua para
defender o galego e ao tempo elaborar un dicionario, xa que os tres existentes
daquela, o de Rodríguez (1865), Cuveiro (1876) e Valladares (1884), eran de moi
difícil acceso e, quizais, tamén ten contacto por primeira vez coas Irmandades
da Fala.
Deixa Pontevedra e seguindo o consello do mestre matricúlase na
Facultade de Filosofía e Letras da Universidade compostelá, na que sobresae
como alumno brillante: nos catro cursos as notas máis baixas foron dous
notables e dous sobresalientes, sendo as oito restantes sobresalientes con
matrícula de honra.
Durante este tempo empeza a relacionarse con algúns membros do
Seminario de Estudos Galegos, ao que pertencían varios profesores que tivera no
Instituto de Pontevedra. O 15 de outubro de 1927 é proposto para socio e
ingresa ao ano seguinte co estudo "O castro Soutolongo
(Lalín)". Publica o primeiro artigo, en castelán, no xornal El Pueblo Gallego o
8 de outubro de 1927, "Compostela al día. Un artista olvidado", sobre
o escultor Uxío Souto e a súaDruidesa;
en 1929 no periódico A
Nosa Terra a primeira colaboración en galego, "Unha serán
na catedral", e un ano despois, con López Cuevillas e Purificación
Lorenzana, en Arquivos o
primeiro traballo relacionado coa arqueoloxía, "Mámoas do Sabiñao".
Así mesmo, participa en varias xeiras ou traballos de campo para estudar algunhas comarcas, das que a máis coñecida agora é a da Terra de Melide, polo libro de igual título que sae en 1933 e na que el foi un dos encargados de catalogar os xacementos castrexos. Tamén tomou parte na da Terra de Deza, facendo o mesmo labor que na anterior por consello de López Cuevillas, pero os resultados desta última non se coñecen por ter destruído o orixinal do libro a barbarie fascista cando estaba a piques de entrar no prelo. Forma parte do equipo directivo do Seminario de Estudos Galegos, primeiro como secretario de actas e logo como bibliotecario.
Así mesmo, participa en varias xeiras ou traballos de campo para estudar algunhas comarcas, das que a máis coñecida agora é a da Terra de Melide, polo libro de igual título que sae en 1933 e na que el foi un dos encargados de catalogar os xacementos castrexos. Tamén tomou parte na da Terra de Deza, facendo o mesmo labor que na anterior por consello de López Cuevillas, pero os resultados desta última non se coñecen por ter destruído o orixinal do libro a barbarie fascista cando estaba a piques de entrar no prelo. Forma parte do equipo directivo do Seminario de Estudos Galegos, primeiro como secretario de actas e logo como bibliotecario.
Antonio Fraguas adoitaba dicir que estes foran os anos máis
felices e ateigados de ilusión da súa vida, nos que, ademais do labor cotián de
investigación, traba amizade con amigos e compañeiros de tarefas que serían
para sempre: Castelao, Otero Pedrayo, Cuevillas, Filgueira Valverde, Risco,
Bouza-Brey, Xaquín e Xurxo Lorenzo… Durante este tempo tamén cumpre o servizo
militar en Compostela e imparte clases como profesor auxiliar na Facultade de
Filosofía e Letras.
O 11 de novembro de 1933
deixa Compostela e incorpórase ao claustro do Instituto da Estrada, do que foi
secretario. A estada nesta vila foi curta pero fértil, oficialmente ata o 20 de
maio de 1937, data en que a Comisión
de Depuración de Enseñanza de Pontevedra ordena a súa
separación definitiva do ensino público. Ademais do labor docente e, como queda
visto, tamén político, organiza excursións cos alumnos pola contorna, cataloga
os castros e as mámoas, dirixe pequenas prospeccións arqueolóxicas e monta un
museo no centro para expoñer os achados e outros obxectos de interese histórico
e etnográfico, coa idea de que algún día se convertese no futuro Museo da Terra
de Tabeirós, instalado na torre de Guimarei. O soño rematou en 1936, en que é
humillado publicamente polos falanxistas e destruído o museo. Refúxiase entón
na súa parroquia de Loureiro, de día nos montes e de noite, cando a nai prendía
un farol nunha das fiestras, volvía para a casa, porque nin aquí estaba seguro,
xa que foron por el varias veces os falanxistas
e os da Guardia Cívica de Pontevedra. Nunha das
"visitas" escribiron nunha parede interior da casa en
números ben grandes <1 .936="">, para que sempre se lembrase
deste ano, que aínda se pode albiscar agora.
Anos de medo, tristura e ostracismo: o Seminario de Estudos Galegos arrasado polos franquistas e os fondos desbaratados; o que quedaba da biblioteca pasa á Universidade en 1941; o Instituto da Estrada pechado; moitos amigos mortos (Díaz Baliño, Ánxel Casal…) e outros fuxidos (Castelao, Sebastián González García-Paz…). En Compostela imparte clases na academia Menéndez y Pelayo, da que consta como director un crego, e tamén algunhas como profesor encargado na Universidade, mentres aproveita o resto do tempo para redactar a tese de doutoramento, que defende na Universidade de Madrid o 16 de xuño de 1948.
A Real Academia Galega acorda nomealo membro correspondente na
sesión do 13 de decembro de 1942, e de número na do 19 de abril de 1951, para
ocupar a cadeira do seu benquerido profesor, e logo compañeiro, Castelao. O
discurso de ingreso, Roseiras
e paxariños nas cantigas dun serán (Coplas que se cantaban nas
ruadas de Loureiro de Cotobade), leuno o 8 de maio de 1956 e Ramón
Otero Pedrayo respondeulle en nome da institución.
Co gallo de diminuír o baldeiro cultural que deixara a
desaparición do Seminario de Estudos Galegos, en 1944 xorde o Instituto Padre
Sarmiento de Estudios Gallegos, adscrito ao CSIC, no que se encarga de
catalogar o que quedaba da biblioteca. Ademais desempeña, posteriormente, os
cargos de xefe da sección de Etnografía e Folclore, secretario, comisario de
varias exposicións etc., á vez que colabora arreo na revista Cuadernos de Estudios Galegos -na
que entre 1946 e 1975 insire 13 artigos-, publica dous libros (Historia del Colegio de Fonseca e Los colegiales de Fonseca),
participa noutros dous colectivos e colabora na maioría das exposicións que
organiza o centro.
Son poucos os eventos culturais relacionados coa nosa cultura
onde AntonioFraguas non estea presente, como na fundación do Padroado Rosalía
de Castro en 1947, do que formou parte da xunta de goberno e no que tamén
exerceu o cargo de tesoureiro.
Oposita de novo a cátedras de instituto, pero fracasa varias
veces polos antecedentes políticos, como lle di un dos membros do xurado. Por
fin aproba en 1950 e é destinado ao Instituto de Lugo, no que toma posesión o
15 de maio. Como fixera na Estrada, ademais do labor cotián docente, desempeñou
varios cargos (vicesecretario, secretario, xefe de estudos), participou na vida
cultural da cidade (vogal do Museo Provincial, do de Arte Sacra da diocese,
presidente do grupo II da Asociación Española de Amigos de los Castillos etc.)
e colaborou en varias publicacións periódicas, datando o primeiro artigo do
mesmo ano en que se incorpora ao claustro lucense: "Pastor Díaz en el
colegio de Fonseca" (Boletín
de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo). Sobre a cidade e
a provincia aínda dará a coñecer máis traballos, tanto na devandita revista
como noutras: apuntamentos sobre o ensino primario no val de Quiroga, o
catedrático Gumersindo Laverde y Ruíz, a farsa de Casa de Naia (Antas de Ulla)
etc., e cando xa levaba residindo en Compostela 15 anos, en 1974 sae do prelo
na colección de Bibliófilos Galegos o libro Lugo, unha sucinta historia da poboación
dende a antigüidade ata os nosos días. Tal foi a pegada que deixou, que en 1989
varios exalumnos, ademais de renderlle unha homenaxe, acadaron que o concello
lle dese o seu nome a unha rúa.
En 1959 torna a Compostela como profesor do Instituto Rosalía de
Castro, do que será xefe de estudos e vicesecretario, ao tempo que imparte
algunhas clases na Facultade de Filosofía e Letras, ata que remata o seu labor
docente coa xubilación, o 28 de decembro de 1975.
Os anos á fronte do Museo do Pobo Galego
Pero xusto o ano seguinte comeza unha nova etapa da súa vida ateigada de satisfaccións ao ver como se materializa parte do programa do desaparecido Seminario de Estudos Galegos, polo que tanto traballara na xuventude e no que tivera como amigos e compañeiros a persoas tan insignes como Castelao, Losada Diéguez, Otero Pedrayo ou Xaquín Lorenzo. O 24 de xaneiro de 1976 asiste á primeira xuntanza para a creación dun museo galego de antropoloxía, que se denominará Museo do Pobo Galego. Participa en todos os actos como director deste, dende a inauguración das primeiras salas o 29 de outubro do ano seguinte, ata o pasamento do benquerido "irmán" Xocas, o 18 de xullo de 1989, en que é nomeado presidente do padroado.
Pero xusto o ano seguinte comeza unha nova etapa da súa vida ateigada de satisfaccións ao ver como se materializa parte do programa do desaparecido Seminario de Estudos Galegos, polo que tanto traballara na xuventude e no que tivera como amigos e compañeiros a persoas tan insignes como Castelao, Losada Diéguez, Otero Pedrayo ou Xaquín Lorenzo. O 24 de xaneiro de 1976 asiste á primeira xuntanza para a creación dun museo galego de antropoloxía, que se denominará Museo do Pobo Galego. Participa en todos os actos como director deste, dende a inauguración das primeiras salas o 29 de outubro do ano seguinte, ata o pasamento do benquerido "irmán" Xocas, o 18 de xullo de 1989, en que é nomeado presidente do padroado.
Non diminúe por iso a súa angueira como investigador, escritor e
ameno conferenciante; pola contra, vai ser unha das épocas máis frutíferas
consonte co número de publicacións, entre elas varios libros: o dedicado ao
patriarca Manuel Murguía (1979), ao traxe tradicional (1985), ao cancioneiro da
súa terra de Cotobade (1985), á vida e á obra do seu compañeiro da Real
Academia Galega Aquilino Iglesia Alvariño (1986), á Real Sociedade Económica de
Amigos do País (1986), ás romarías e aos santuarios (1988), a Celso Emilio
Ferreiro (1989), ás tradicións galegas (1991) etc.
O 8 de xullo de 1983 créase o Consello da Cultura Galega, do que
é nomeado membro a título individual e no que participa activamente, sobre
todo, como coordinador da sección de Antropoloxía Cultural, unha das máis
dinámicas daqueles anos, datando da súa época varias publicacións e congresos.
Antonio Fraguas é unha das persoas máis queridas e respectadas
de Compostela, pola súa bonhomía, sabedoría e amabilidade. Todos saben do seu
traballo, dende mozo, desinteresado, silandeiro e constante a prol da nosa
cultura, sen nunca agardar nada a cambio. Por iso cada vez son máis as
sociedades culturais e institucións que fan público o recoñecemento dos seus
méritos, con premios e nomeamentos: Pedrón de Ouro, premio Trasalba, medalla
Castelao, premio de Investigación da Xunta de Galicia, Cronista Xeral de
Galicia, premio das Letras e das Artes da Xunta de Galicia; Lugo, Melide e
Santiago de Compostela danlle o seu nome a unha rúa etc. No mes de outubro de
1995, a sección de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega organiza
na súa honra o Simposio Internacional Medicina popular. Antropoloxía da Saúde,
coordinado por Xosé Manuel González Reboredo.
Decide doar a súa biblioteca ao Museo do Pobo Galego para que
calquera persoa poida consultar os seus libros e, principalmente, aqueles que
non teñen ningún nas súas casas, coma na del cando era neno. Asina a cesión o
17 de decembro de 1994, ao tempo que escribe no libro de ouro do Museo: No día que deixamos o noso
"tesouro", a sinxela biblioteca co pensamento na nosa terra e na nosa
cultura. Deste xeito, os miles de libros que foi adquirindo dende
mozo –moitas veces privándose doutras cousas–, están agora a disposición de
todos cantos se interesen pola nosa cultura.
O 29 de marzo de 1996 falece dona Teresa, coa que casara en
1932. Malia a tristura da soidade (non tiveron descendencia), non por iso
deixou de traballar e de asistir a todos os actos, mentres tivo folgos para
facelo, organizados polo Museo do Pobo Galego ou por outras institucións, ata o
5 de novembro de 1999 en que fina en Santiago de Compostela, cando estaba a
piques de cumprir os 94 anos.
Antonio Fraguas Fraguas descansa o sono eterno á entrada do
cemiterio compostelán de Boisaca, entre Aurelio Aguirre (un dos protagonistas
do Banquete democrático de Conxo) e Ramón María del Valle-Inclán, e dende o 5
de xaneiro de 2012 tamén a carón do seu amigo Isaac Díaz Pardo.”
Sen dúbida, foi unha exemplar figura das nosas letras, que tiven a
honra de coñecer no ano 1998 con ocasión dunha visita ao Museo do Pobo Galego da Mesa do
Parlamento de Galicia, da que eu formaba parte como vicepresidente primeiro.
Esta fotografía o acredita; nela ademáis de Don Antón está o presidente José María García Leira e o vicepresidente segundo Bautista Álvarez, recentemente finado.
Esta fotografía o acredita; nela ademáis de Don Antón está o presidente José María García Leira e o vicepresidente segundo Bautista Álvarez, recentemente finado.
Recibirá resposta
